در
ميان موسسات و سازمان هاي وابسته به آموزش عالي كشور دانشگاه تهران
از هر حيث و از هر نظر از جايگاهي رفيع بهره مند است . در واقع
اگر متغيرهايي چون سابقه و قدمت ، تدريس استادان بنام و بلند مرتبه
، تحصيل دانشجويان ممتاز، كثرت دانشجويان ، استادان و كاركنان
، ارزش مدارك تحصيلي در كشور و خارج از آن ، پيوند و تعامل با
دستگاه هاي اجرايي و موسسات و شركت هاي صنعتي ، اداري ، اجرايي
و...، داشتن كتابخانه ها و آزمايشگاه ها غني و مجهز، تعدد رشته
ها و دانشكده ها و موسسات پيوسته و وابسته ، واقع شدن در پايتخت
و در مركز شهر و... را از معيارهاي تعيين اعتبار و اهميت يك دانشگاه
برشماريم ، بي گمان دانشگاه تهران را بايد معتبرترين و مهم ترين
دانشگاه هاي كشور دانست . بي جهت نيست كه از اين دانشگاه با تعبير
((دانشگاه مادر))
و ((نماد
آموزش عالي )) ياد شده است .
انديشه ايجاد مركزي براي آموزش عالي در ايران و به تعبير
ديگر دانشگاه ، نخستين بار با تاسيس دارالفنون در 1230 ه.ش . به
همت ميرزا تقي خان اميركبير عملي گرديد. دارالفنون گرچه توسعه
نيافت اما تجربه مغتنمي پيش روي كساني كه در آرزوي آشنايي ايرانيان
با دانش هاي جديد و پيشرفت هاي اروپائيان در صنعت ، اقتصاد، سياست
و... بوده اند، قرار داد. با عطف به اين تجربه در 1307 ه.ش
پروفسور دكتر محمود حسابيپيشنهاد راه اندازي مركزي جامع همه
يا اغلب دانش ها را با وزير وقت فرهنگ ، دكتر علي اصغر حكمت ،
در ميان نهاد.
در بهمن ماه سال 1312
شمسي، جلسه هيات دولت وقت تشکيل و در آن در موضوع آبادي تهران و
زيبايي و شکوه ابينه، عمارات و کاخهاي زيباي آن سخن به ميان آمد.
مرحوم فروغي که در آن روز رياست وزراء را برعهد داشت از يک سو و
ديگر وزيران از سوي ديگر زبان به تحسين و تمجيد شهر گشودند و برخي
از آنان براي جلب رضايت شاه در اين مقال، عنان از کف بدادنداما در
اين ميان مرحوم علي اصغر حکمت کفيل وزارت معارف بي آنکه پيشرفتهاي
پايتخت را ناديده انگارد با لحني محتاطانه چنين گفت:«البته که در
آبادي و عظمت پايتخت شکي نيست » ولي تنها نقص آشکار آن اينست که
«انيورسته»ندارد و حيف است که در اين شهر نوين از اين حيث از ديگر
بلاد بزرگ عالم، واپس ماند». اين سخنان ارزشمند تاثير خود را بر
جاي نهاد و بي درنگ مقبول همگان افتاد از اين رو آنان با تخصيص
بودجه اوليه اي به ميزان 250000 تومان بهوزارت معارف اجازه دادند
تا زمين مناسبي براي تاسيس دانشگاه بيابد و ساختمان آن را در اسرع
وقت پديد آورد. علي اصغر حکمت بي درنگ دست به کار شد و جستجو براي
مکان يابي مناسب دانشگاه را با کمک و مشاوره آندره گدار، معمار
چيره دست فرانسوي که در آن روزگار به عنوان مهندس در خدمت وزارت
معارف بود آغاز کرد. آنان پس از جستجوي بسيار در ميان ابنيه، باغها
و زمينهاي فراوان آن روز اطراف تهران باغ جلاليه را براي احداث
دانشگاه برگزيدن. در همين حال بر خلاف امروز که يافتن زمين مناسب
در شهر تهران براي ايجاد دانشگاهي عظيم تقريباً ناممکن است، در آن
روزها زمينهاي فراواني وجود داشت که صاحبان آنها نه تنها در فروش
آنها امساکي نداشتند بلکه براي واگذار به چنين مؤسساتي که مسلماً
سود کلاني هم بدنبال داشت، سر و دست مي شکستند. از همين رو بود که
گروهي از مالکين اراضي بهجت آباد با سوء استفاده هايي نظر وزير
ماليه وقت را جلب کرده بودند که زمينهاي آنها را براي تاسيس
دانشگاه خريداري نمايد. در حاليکه به نظر موسيو گدار عرصه آن
زمينها تنگ و موقعيت آنها سيل گير بود و براي تاسيس دانشگاه به هيچ
روي مناسب نبود. با اين همه مرحوم داور رجحان در جلسه هيات دولت
به سختي برخريد اراضي بهجت آباد پاي فشرد و نظر بيشتر اعضاء را جلب
کرده و سرانجام دولتيان، بهجت آباد را برگزيدند. در همين حال که
علي اصغر حکمت دلشکسته و نااميد ناظر ماجرا بود، رضا شاه وارد شد و
پس از اطلاع از موضوع با قلدري خاص خود اوضاع را برهم زد و گفت:«
باغ جلاليه را برگزينيد. بهجت آباد ابداً شايسته نيست عرصه آن کم و
اراضي آن سيل گير است. دولتيان در برابر اين سخنان قاطع، زبان در
کام کشيدند و احدي دم برنياورد.
باغ جلاليه در شمال تهران آنروز ما بين قريه اميرآباد و خندق
شمالي تهران قرار داشت. اين باغ زيبا که پوشيده از درختان کهنسال
مثمر و غيرمثمر بود، در حدود 1300.ق در واپسين سالهاي حکومت
ناصرالدين شاه قاجار به فرمان شاهزاده اي به نام جلال الدوله بنا
يافته و در آن روز در مالکيت تاجري ترک به نام حاج رحيم آقاي
اتحاديه تبريزي بود. به هر حال باغ جلاليه از قرار متري 5 ريال و
جمعاً به مبلغ 100000 توامان از اين تاجر خريداري شد و موسيو گدار
به سرعت مامور تعيين حدود، نرده گذاري، طراحي و اجراي عمليات
ساختماني در آن شد. در همين حال پانزدهم بهمن ماه 1313. ش لوح
يادبود تاسيس دانشگاه با حضور مقامات دولتي در محلي که اکنون پلکان
جنوبي دانشکده پزشکي است در دل خاک به امانت گذاشته شد.
آغاز
عملياتساختماني
طراحي پرديس دانشگاه را نيز همان معمار فرانسوي بر عهده گرفت. وي
نخست طرح خيابانهاي اطراف و داخل دانشگاه را ارائه کرد و پس از تاييد
در پانزدهم بهمن 1313، عمليات اجرايي با کاشت نهال هاي درختان سايه
گستر و با شکوه چنار در کنار خيابانها آغاز شد اکنون آن نهال هاي
نحيف عمري به درازاي دانشگاه يافته و آنان نيز هفتاد ساله شده اند.
تاسيس دانشگاه تهران كه باآغازآشناييجدي ايرانيان با
مغرب زمين مقارن افتاده بود اين دانشگاه را به بستر اصلي ارتباط
با تمدن مغرب زمين و علوم جديد تبديل كرد. از آغاز فعاليت هاي
آموزشي دانشگاه تهران ، تاكنون ، همواره افراد شايسته و شخصيت
هاي برجسته و چهره هاي صاحب نامي در آن به تدريس يا تحصيل پرداخته
اند كه در اينجا با صرف نظر از اسامي فعالان كنوني در عرصه هاي
سياست ، اجتماع، علم و هنر، فقط به نام چند تن از درگذشتگان اشاره
مي شود.
استاد جلال الدين همايي ، عبدالعظيم
قريب ، بديع الزمان فروزانفر، پروفسور محمود حسابي ، استاد علي
اكبر دهخدا، دكتر محمد معين ، مهندس مهدي بازرگان ، شهيد دكتر
مصطفي چمران ، دكتر يدا.. سحابي ، شهيد دكتر محمد مفتح ، استاد
شهيد مرتضي مطهري ، دكتر عبدالحسين زرين كوب ، دكتر كريم ساعي
، دكتر احمد حامي و...
پرديس دانشگاه تهران كه از جنوب به خيابان انقلاب ، از شمال به
خيابان پورسينا و از شرق و غرب به ترتيب به خيابان هاي قدس و 16
آذر محدود است در سال 1313 ه.ش در مساحتي به وسعت 21 هكتار تاسيس
شد. در اين مجموعه ساختمان دانشكده هاي:
مركزيت علمي و آموزشي دانشگاه تهران و گستره و اهميت آن
موجب شده تا اطراف اين دانشگاه بويژه خيابانهاي انقلاب و16 آذر
و خيابان هاي منشعب از آنها به بازار اصلي خريد و فروش كتاب تبديل
شود، چنانكه مي توان گفت كه خيابان انقلاب از مهم ترين بازارهاي
كتاب در سراسر ايران به شمار مي رود.
هم اكنون شمار اعضاي هيات علمي دانشگاه تهران حدود 1500
و كاركنان اداري آن بالغ بر 3500 تن است . اين دانشگاه از طريق
آزمون سراسري در 111 رشته كارشناسي ، 177 رشته كارشناسي ارشد و
از طريق آزمون داخلي در 156 رشته دكتري دانشجو مي پذيرد. ظرفيت
آموزشي دانشگاه حدود 32000 دانشجو است . همچنين اكنون 340 دانشجوي
خارجي در دانشگاه تهران در حال تحصيل اند.
نشان رسمي دانشگاه تهران، آرمي به قدمت تاريخ ايران
نقشي که امروز به عنوان نشان رسمي دانشگاه تهران انتخاب شده، از نقوش
تاريخي کشور است که سابقه ممتدي در آثار صنعتي داشته و مقام شامخي
در فرهنگ ايران باستان حائز اهميت بوده است.
آرم يا بهتر بگوييم نشان دانشگاه تهران که توسط دکتر
محسن مقدم، استاد فقيد دانشکده هنرهاي زيبا طراحي شده است، برداشت
وتقليدي است از نقشي که به صورت گچ بري شده در محوطه هاي دوران
ساساني، نقش برجسته ها و نقوش مهرهاي اين دوره ديده شده است و دراين
مورد بويژه تقليدي است از پلاک گچ بري شده مکشوفه از شهر ساساني
تيسفون.
نقوشي که به عنوان نشان از آنها ياد کرديم و به ظاهر
به صورت « داغ » احشام در بين طوايف مسکون درايران مورد استفاده بوده
است، هماني است که در شکل مغولي « تمغا» بدان آشنائيم و کلاً اين اشکال
به عنوان نشان مالکيت بود بر هر چيزي که صاحب آن بودند. در دوران
ساساني اين نشان ها در نقش برجسته ها، سکه ها و ظروف نقره به عنوان
نشان هاي خانوادگي به کار رفته اند. از آنجا که در ايجاد اين نشان ها
از حروف خط پهلوي ساساني نيز استفاده شده طبيعت يک منوگرام را هم
گرفته اند.
آرم دانشگاه تهران از نقش گچ بري شده مکشوفه از
تيسفون گرفته شده است که نمونه منشاء آن در کاخ ساساني مشکوفه از
دامغان در دست است. هم در اين مورد و هم در موارد مشابه آن در مهرهاي
ساساني، نشان ها عموماً در ميان دو بال تزئيني ( که مي تواند بال
عقاب باشد ) قرار داده شده اند که کاربرد آن را در ديگر نقوش اين
دوره و شکل تاج هاي ساساني مخصوصاً در اواخر اين دوره شاهد هستيم. در
شاهنامه فردوسي نيز اين گونه تاج ها با عنوان تاج هاي «دوپر» ياد شده
است.
در مورد پلاک به دست آمده از تيسفون، نقش ميان بال ها
از ترکيب حروف خط اين دوره (پهلوي ساساني) ساخته شده است و عده اي
سعي در خواندن و توجيه اين نشان ها کرده اند. در مورد تيسفون نقش
مورد بحث به صورت « افزوت » (امرود) به معناي فراواني و افزوني و نيز
به صورت «ايلان» (ايران) نيز به صورت «او» براي کلمه اورمزد به معناي
اهورا مزدا و يا صرفاً اسم هرمزه و هرمز خوانده شده است. استفاده
دو کلمه دانشگاه تهران به شيوه نشان هاي دوران ساساني (که از ترکيب
حروف تشکيل مي شود) در ميان بال هاي تزئيني بر اين اساس بوده است.
حاشيه تزئيني که از دواير ريز تشکيل شده نيز دوران هخامنشي به عنوان
يک عامل تزئيني مخصوصاً در سکه ها به کار مي رفته و در دوران ساساني
نيز در سکه ها، مهرها و گچ بري مورد استفاده داشته است.
بنا به گفته دکتر مظفر بختيار، استاد دانشکده ادبيات
دانشگاه تهران، در نشان دانشگاه در زمان رياست جهانشاه صالح تغييراتي
داده شد؛ نشان اصلي، مانند آرم بيشتر دانشگاه هاي غربي، داخل قابي به
شکل سپر رومي قرار گرفت و عنوان «دانشگاه تهران» به خط لاتين و نيز
شعار« مياساي ز آموختن يک زمان» برآن اضافه شد. شکل جديد علاوه بر
اينکه هيچگونه تناسبي با نقش هاي اصيل ايراني نداشت، اهداف و فعاليت
هاي گسترده دانشگاه را در شعار «آموختن» منحصر کرده يود که بار رسالت
مهم تربيتي، پرورشي و انسان ساز دانشگاه مغايرت داشت؛ در حدود سال 1350 نيز در شکل اصلي نشان دانشگاه تغييراتي گرافيکي اعمال شد و مدتي
هم با آن شکل به کار رفت، ولي به منظور حفظ اصالت نشان قديم، مجدداً
همان نشان به کار برده شده که هنوز هم پا بر جاست.
سردر دانشگاه تهران، سمبل علم و
معرفت
بي
شک ارزش بين المللي دانشگاه تهران، شهرت جهاني سردر اصلي آن را نيز به ارمغان آورده
است. اين بناي تاريخي، علاوه بر اين که در سطح ملي سمبل تمام نماي علم، دانش، معرفت
و نماد زندگي شيرين دانشجويي در زير سقف مرکز نمادين علمي کشور ( دانشگاه تهران )
است، در خارج از ايران نيز معرف يک دانشگاه نامدار در سطح خاورميانه است. با يک
بررسي گذرا مي توان ادعا کرد که از ميان معروف ترين و معتبرترين دانشگاه هاي دنيا،
دانشگاه تهران تنها دانشگاهي است که از طريق يک بناي فرهنگي سمبليک با مهندسي
پيچيده، پيام هاي ويژه معنوي، علمي و فرهنگي را به مخاطبان خود القا مي کند.
برخي بر اين عقيده اند که طرح سردر دانشگاه، الهام گرفته از تصوير
خيالي دوپرنده اي است که بال هايشان را براي اوج گرفتن و برخاستن از زمين، باز کرده
اند. علم و دانش به دو بال تشبيه شده اند که ورود به دانشگاه با آن دو ممکن است و
خروج از دانشگاه نيز با تقويت اين بال ها موجب صعود افراد بر فراز اجتماع خود و
پاسداري از آن مي شود.
عده اي ديگر آن را به عنوان کتابي که به صورت باز در مقابل ديدگان
گذارده شده باشد مي دانند که بيانگر ارزش مطالعه و تحقيق است. اما از تاريخچه و
نحوه ساخت اين سردر اطلاعات و اسناد کاملي به دست نيامده است.
بنابر قولي در سال هاي 46-45 به دستور رياست وقت دانشگاه طرحي در
ميان دانشجويان و طراحان مختلف به مسابقه گذاشته شد. از ميان طرح هاي رسيده طرح
دانشجويي به نام «کوروش فرزامي» (از دانشکده هنرهاي زيبا) به عنوان طرح برتر
برگزيده شد. کار اجراي طرح، ابتدا به يک شرکت پيمانکار سوئيسي واگذار شد که به دليل
نواقص مربوط به مراحل قالب بندي از ادامه کار توسط اين شرکت ممانعت شد و يک شرکت
پيمانکاري ايران به نام «شرکت آرمه» اجراي طرح را به عهده گرفته و به اتمام رساند.
بنابر آخرين صورت حساب و وضعيت شرکت آرمه هزينه اجراي طرح مبلغ 24 هزار و500 تومان
بوده است. اگر چه تاريخ ساخت سردر را در سال هاي 46-45 مي دانند، اما تا سال 1348
هيچ سندي در خصوص آن در آرشيو دانشگاه مشاهده نشده است. در نشريه شماره 2 «هنر
معماري» (تير ، مرداد، شهريور1348) عکس هايي از سردر دانشگاه تهران به چاپ رسيده
است در ذيل آن نام طراح و محاسب سردر آورده شده است ( اين منبع نيز طراح را که
کوروش فرزامي و محاسب آن را سيمون سرکيسيان ذکر کرده است). علاوه بر اين در کتابچه
راهنماي دانشگاه تهران (1351) نيز عکس سردر چاپ شده است.
مديران دانشگاه
تا سال 1321 ه.ش دانشگاه تهران توسط وزير فرهنگ مديريت ميشد.از
آن تاريخ به بعد مدیریت دانشگاه بصورت مستقل و زیر نظر وزارت فرهنگ
در آمد.اسامی مدیران دانشگاه از ابتدا تا کنون به شرح زیر میباشد:
1.دکتر
علی اصغر حكمت
12.دكتر
هوشنگ
نهاوندي
23.
مهندس اسماعیل اوینی
2.
دکتر اسمعیل مرآت
13.دكتر
احمد هوشنگ شریفی
24.
دکتر
حسین فروتن
3.
دکتر عیسی صديق علم
14.دكتر
قاسم معتمدی
25.
دکتر
محمد رحیمیان
4.
سید محمد
تدين
15.دكتر
عبد الله شيباني
26.
دکتر
غلامعلی افروز
5.
دکتر مصطفی عدل
16.دكتر
محمد ملکی
27.
دکتر
محمد رضا عارف
6.
دکتر علی اکبر سياسي
17.دكتر
حسن عارفی
28.
دکتر سید منصور
خلیلی عراقی
7.
دکتر منوچهر اقبال
18.دكتر
علی مهدی زاده
شهری
29. دكتر
رضا فرجي دانا
8.دكتر
احمد فرهاد معتمد
19.دكتر
ابوالقاسم گرجی
30.
آیت ا...
عباسعلی عمید زنجانی
9.دكتر
جهانشاه صالح
20.دكتر
عباس شیبانی
31.دکتر
فرهاد رهبر
10.دکتر پروفسور فضل ا...
رضا
21.دكتر
بهمن یزدی صمدی
11.دكتر
علي نقی عالیخاني
22.دكتر
محمد فرهادی
وقایع تاریخی
دانشگاه
تهران از بدو تاسیس دستخوش وقایع گوناگونی بوده است. تقریبا در
تمامی تحولات علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی کشور نقش دانشگاه
تهران به وضوح مشخص است.بسیاری از اینگونه تحولات از ابتدا در
این دانشگاه شکل گرفته اند. به منظور اطلاع بیشتر از وقایع تاریخی
دانشگاه صفحه وقایع تاریخی دانشگاه
را ملاحظه فرمایید.
